Test darmowych programów antywirusowych 2011
Bezpłatny program antywirusowy - na jaki się zdecydować? Wprawdzie liczących się na rynku produktów jest zaledwie garstka wybór mimo to jest niezwykle trudny. Opinie w sieci zwykle są mocno zróżnicowane i nacechowane emocjonalnie, nie pomagają również testy publikowane przez poważne czasopisma oraz światowe certyfikaty - zwykle wskazują one na niemal doskonałą lub wręcz doskonałą skuteczność testowanych programów (99,9% - 100%). Czy rzeczywiście liczy się tylko posiadanie antywirusa, a nie wybór odpowiedniego? Czy rzeczywiście powinniśmy kierować się jedynie atrakcyjnością menu? Postanowiliśmy sprawdzić czy najpopularniejsze bezpłatne programy antywirusowe rzeczywiście różni tylko szata, czy może jednak nie szata zdobi antywirusa. Do wnikliwego zbadania programów antywirusowych posłużyliśmy się bogatym zbiorem (przeszło 20 tysięcy) świeżutkich próbek wirusów i innych złośliwych kodów. Sprawdzimy jak testowane programy poradzą sobie napastnikami, jak szybko to zrobią i jak bardzo nasze komputery to odczują ;) Dowiemy się czy programy różnią się w istotnym stopniu oraz jaki poziom bezpieczeństwa oferują.
19.11.2010 | aktual.: 07.01.2012 13:06
Wstęp baza wirusów, wyjaśnienia pojęć Bezpłatny program antywirusowy - na jaki się zdecydować? Wprawdzie liczących się na rynku produktów jest zaledwie garstka, wybór mimo to jest niezwykle trudny. Opinie w sieci zwykle są mocno zróżnicowane i nacechowane emocjonalnie, nie pomagają również testy publikowane przez poważne czasopisma oraz światowe certyfikaty - zwykle wskazują one na niemal doskonałą lub wręcz doskonała skuteczność testowanych programów (99,9% - 100%). Czy rzeczywiście liczy się tylko posiadanie antywirusa, a nie wybór odpowiedniego? Czy rzeczywiście powinniśmy kierować się jedynie atrakcyjnością menu?
Postanowiliśmy sprawdzić, czy najpopularniejsze bezpłatne programy antywirusowe rzeczywiście różni tylko szata, czy może jednak nie szata zdobi antywirusa. Do wnikliwego zbadania programów antywirusowych posłużyliśmy się bogatym zbiorem (przeszło 20 tysięcy) świeżutkich próbek wirusów i innych złośliwych kodów. Sprawdzimy jak testowane programy poradzą sobie z napastnikami, jak szybko to zrobią i jak bardzo nasze komputery to odczują ;) Dowiemy się czy programy różnią się w istotnym stopniu oraz jaki poziom bezpieczeństwa oferują.
Testowane aplikacje
Sprawdziliśmy czołowych graczy na rynku bezpłatnych programów antywirusowych oraz świeżą krew czyli aplikacje, które debiutowały całkiem niedawno. Pośród testowanych przez nas rozwiązań znalazły się zarówno tradycyjne programy antywirusowe jak i te funkcjonujące w oparciu o tak zwany model chmury. Jaki program jest najskuteczniejszy? Który jest demonem prędkości? Jak mocno obciążają system poszczególne programy? Czy zarzuty wobec bezpłatnej aplikacji Microsoftu są zasadne? Jakich bezpłatnych antywirusów możemy używać w firmie? Na te i inne pytania odpowiemy w niniejszym teście.
avast! AntivirusAVG Anti-Virus Free EditionAvira AntiVir Personal - FreeComodo AntiVirusImmunet ProtectPanda Cloud AntivirusPC Tools AntiVirusMicrosoft Security EssentialsZenOK
Na co zwracaliśmy uwagę?
Niewątpliwie jedną z najważniejszych funkcji programu antywirusowego jest skuteczność wykrywania zagrożeń. Pod lupę wzięliśmy również szybkość skanowania oraz obciążenie i wykorzystanie zasobów przez programy. Nie koncentrowaliśmy się na oferowanych funkcjach ponieważ różnice pomiędzy testowanymi aplikacjami w tym zakresie nie są znaczące, nie braliśmy również pod uwagę przyjazności i wyglądu interfejsów ponieważ jest to kwestia indywidualnych upodobań.
Baza wirusów
Dziewięć bezpłatnych programów antywirusowych stanęło do walki z armią przeszło 21 tys. wirusów. By nie ułatwiać zadania strażnikom naszego bezpieczeństwa, pakiet wirusów powiększyliśmy o kolejne 20 tysięcy niezainfekowanych plików. Tym sposobem każdy antywirus miał do przeskanowania ponad 7 GB danych. W paczce znalazły się między innymi szkodliwe komponenty Adware, W32, konie trojańskie, aplikacje Gamethief czy robaki.
Komponenty Adware wchodzące w skład naszego "zestawu powitalnego" to głównie aplikacje zawierające komponenty szpiegujące. Ich zadanie jest stosunkowo proste - dostarczyć autorom wirusów wszelkich możliwych informacji o użytkowniku. Oczywiście bez jego wiedzy. W katalogu Gamethief znalazło się 4190 wirusów odpowiedzialnych tylko i wyłącznie za kradzież danych umożliwiających dostęp do kont gier komputerowych. Największym składnikiem naszej paczki były Trojany (oprogramowanie, którego nazwa pochodzi od mitologicznego konia trojańskiego). Instalowane są one zazwyczaj podstępem i umożliwiają przejęcie pełnej kontroli nad komputerem ofiary. Komponenty W32 podobnie jak robaki uprzykrzają głównie życie, powielając się i wysyłając swoje kopie do innych użytkowników sieci. Potrafią blokować dostęp do stron internetowych, szyfrować pliki, wyłączać usługi aktualizacji itp. W katalogu Inne umieściliśmy wirusy, które trudno było jednoznacznie sklasyfikować.
Maszyna testowa
Aby zagwarantować możliwie obiektywne warunki, każdy rywalizujący program antywirusowy uruchomiony został na identycznym komputerze z zainstalowanym systemem Windows 7 Ultimate 32 bit. Nasza platforma testowa funkcjonowała w oparciu o takie podzespoły jak procesor Intel Core i7 870 2,93 GHz, płytę główną Gigabyte GA-P55-U3, pamięć Kingston DDR3 2x1GB 1333MHz, dysk twardy Samsung HD103JS 1000GB 2x oraz zasilacz Sapphire FirePSU 625W.
Nasz test przeprowadzamy w możliwie obiektywnych warunkach, należny jednak pamiętać, ze mimo iż baza wirusów jest bardzo obszerna nie mamy tutaj wszystkich przedstawicieli flory komputerowej. Tym samym, inny zestaw złośliwych kodów mógłby dać nieco różniące się wyniki. Mamy jednak nadzieje, że niniejszy test przekona Was, że decyzja co do wyboru obrońcy systemu powinna być naprawdę przemyślana.
[break] avast! Free Antivirus PRODUCENT: AVAST Software NUMER WERSJI: 5.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/avast-Free-Antivirus,Program,Windows,13266.html">avast! Free Antivirus to najczęściej pobierana aplikacja antywirusowa wśród użytkowników dobrychprogramów. Czeski antywirus posiada zarówno wielu zwolenników jak i przeciwników. Niewątpliwie największą wadą programu jest skłonność do false positivów. Oznacza to, że antywirus wykrywa zagrożenia, których w rzeczywistości nie ma.
Niestety, ale i tym razem avast! Free Antivirus na tym polu nie zawiódł ;) Program wykrył w przypadku komponentów Gamethief więcej zagrożeń niż ich faktycznie było. To chyba jedyna wada, do której w przeprowadzonym przez nas teście można się przyczepić. avast! Free Antivirus na tle konkurencyjnych rozwiązań wypada bardzo dobrze. Przede wszystkim oferuje bardzo szybki silnik skanujący pliki. Przeskanowanie 7 GB danych zajęło aplikacji niespełna 9 minut. Wykrywalność wirusów stoi również na wysokim poziomie. avast! Free Antivirus wykrył ponad 96% zagrożeń i wyznaczył wysoko poprzeczkę następnym zawodnikom. Czy któryś z darmowych programów antywirusowych mógłby wyprzedzić ten wynik? Na to pytanie każdy będzie mógł odpowiedzieć sobie zapoznając się z wynikami kolejnych programów antywirusowych.
Czas skanowania
[break] AVG Anti-Virus Free Edition PRODUCENT: AVG Technologies NUMER WERSJI: 2011 10.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/AVG-AntiVirus-Free-Edition,Program,Windows,13206.html">AVG Anti-Virus Free Edition to jeden z najlepszych programów antywirusowych dostępnych na rynku. Program podczas naszego ostatniego testu zajął trzecie miejsce, przegrywając tylko z avstem! i Avirą. Jak będzie tym razem zobaczymy niebawem. Czeski produkt zdążył przyzwyczaić nas do wysokiej wykrywalności zagrożeń i podobnie jak przed dwoma laty stoi ona na wysokim poziomie. AVG Anti-Virus Free Edition wykrył 93% zagrożeń, a przeskanowanie 7 GB danych zajęło aplikacji niespełna 11 minut.
Antywirus funkcjonuje sprawnie i dobrze, jednak jest klika elementów, do których można się przyczepić. Po pierwsze aplikacja wykorzystuje sporo zasobów systemowych. W przypadku skanowania większej ilości plików obciążenie procesora wahało się między 70 a 80%. Pod tym względem AVG Anti-Virus Free Edition ustępuje wszystkim innym darmowym programom antywirusowym testowanym przez nas. Ostatnim trendem w darmowych programach antywirusowych jest wyświetlanie autoreklam promujących komercyjne rozwiązania producenta. Niestety firma AVG Technologies również obrała taką politykę fundując użytkownikom swojego darmowego programu antywirusowego denerwujące reklamy. Na szczęście nie jest to wyskakujący popap, a reklama wyświetlana pod oknem głównym programu. Mimo wszystko, AVG to ciągle antywirus godny polecenia wszystkim tym którym zależy na szybkości i wykrywalności na dobrym poziomie.
Czas skanowania
[break] Avira AntiVir Personal - Free Antivirus PRODUCENT: Avira GmbH NUMER WERSJI: 10.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: angielska href="http://www.dobreprogramy.pl/Avira-AntiVir-Personal-Free-Antivirus,Program,Windows,13119.html">Avira AntiVir Personal - Free Antivirus to, jak przystało na niemiecką markę, solidne rozwiązanie antywirusowe. W paczce wirusów przygotowanej przez nas Avira wykryła trochę ponad 95% zagrożeń. Ten wynik zapewnił aplikacji drugie miejsce w ogólnej klasyfikacji wykrywalności. Niestety tym razem nie obyło się bez false positivów. Oznacza to, że program wykrył zagrożenia, których w rzeczywistości nie było.
Na szczęście Aviry dało się je zliczyć na palcach jednej ręki ;) Jeśli chodzi o szybkość działania aplikacji, to w tym roku niestety nie możemy powiedzieć, ze coś zmieniło się na korzyść. Avira AntiVir Personal - Free Antivirus oferuje wolny skaner, a apetyt na wykorzystywanie zasobów systemowych również się zwiększył. Jest jednak jedna rzecz, którą da się zauważyć podczas korzystania z programu - denerwujące autoreklamy ;) Miejmy nadzieję, że producent nie będzie się zastanawiał (tak jak Gadu-Gadu) gdzie wstawić kolejna reklamę :P Tak jak już mówiliśmy wcześniej… Avira AntiVir Personal - Free Antivirus jest jak niemiecki samochód, bez szczególnego polotu ale wszystko działa tak jak należy. Użytkownicy Avira AntiVir Personal raczej mogą czuć się bezpiecznie.
Czas skanowania
[break] Comodo AntiVirus PRODUCENT: Comodo Group NUMER WERSJI: 2011 5.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/Comodo-AntiVirus,Program,Windows,20404.html">Comodo AntiVirus to w pełni darmowy program antywirusowy (również do zastosowań komercyjnych) przygotowany przez producenta jednego z najlepszych firewallów dostępnych na rynku. Wielu naszych czytelników zastanawia się, czy firma Comodo Group była wstanie przygotować program antywirusowy z prawdziwego zdarzenia? Po przeprowadzeniu naszego testu możemy stwierdzić, że zdecydowanie podołała temu zadaniu.
Comodo AntiVirus to stosunkowo nowy produkt, który już doścignął najlepsze darmowe programy antywirusowe dostępne na rynku. Wykrywalność zagrożeń utrzymująca się na poziomie 93% jest bardzo dobrym wynikiem, szczególnie, ze nie pojawiły się żadne "false positivy". Robaki okazały się sporym wyzwaniem. Nie jest to jednak jedyna zaleta tego programu antywirusowego. Szybkość skanera jest równie imponująca. Antywirus potrzebował niecałe 12 minut na przeskanowanie 7 GB danych. Ten wynik pozwolił zająć aplikacji trzecie miejsce w kategorii szybkości skanerów. Comodo AntiVirus nie jest jednak jeszcze aplikacją, której użytkownicy polskiego internetu gremialnie powierzyli swoje bezpieczeństwo. Wyniki naszego testu mogą jednak przekonać do tego rozwiązania.
Czas skanowania
[break] Immunet Protect PRODUCENT: Immunet Corp. NUMER WERSJI: 2.0.17.54 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: angielska href="http://www.dobreprogramy.pl/Immunet-Protect,Program,Windows,21016.html">Immunet Protect to obecnie jeden z najpopularniejszych programów antywirusowych, które działają w oparciu o model tzw. chmury. Program stworzony został przez Olivera Friedrichsa, który kiedyś jako jeden z inżynierów firmy Symantec pracował nad linią produktów Norton. Podobno umożliwia on efektywna ochronę przed ponad 13 milionami najróżniejszych wirusów, robaków, trojanów, keyloggerów i spyware, wykradającego z komputerów poufne informacje. Niestety, ale ponownie program antywirusowy funkcjonujący w oparciu o model chmury nie sprostał naszym oczekiwaniom.
Immunet Protect wykrył tylko 62% wszystkich zagrożeń jakie na niego przygotowaliśmy. Nie jest jednak tak źle. Jeśli chodzi o zapotrzebowanie na zasoby systemowe czy szybkość skanowania to Immunet Protect radzi sobie całkiem dobrze. By przeskanować 7 GB danych Immunet Protect potrzebował 16 minut, co dało mu czwarty czas w ogólnej klasyfikacji. Gdyby autor programu zadbał o większa skuteczność wykrywania wirusów to Immunet Protect mógłby stać się ciekawą alternatywą dla tradycyjnych rozwiązań zabezpieczających system przed niechcianymi intruzami. W tej chwili jednak są aplikacje szybsze i oferujące znacznie wyższy poziom bezpieczeństwa niż wspomniany Immunet Protect. Trzymamy kciuki za dalszy rozwój ;)
Czas skanowania
[break] Panda Cloud Antivirus PRODUCENT: Panda Security NUMER WERSJI: 1.3 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/Panda-Cloud-Antivirus,Program,Windows,15003.html">Panda Cloud Antivirus to kolejny debiutant, któremu daliśmy szansę stoczenia pojedynku z 21 tysiącami wirusów. Co ciekawe, jest to jedyny darmowy program antywirusowy (do użytku domowego) oferowany przez firmę Panda Security. Program funkcjonuje w oparciu o model tak zwanej chmury. Dzięki zastosowaniu tego typu technologii możliwe jest wykonywanie wszystkich operacji na zewnętrznym komputerze, bez konieczności wykorzystywania w pełni mocy obliczeniowej własnego PC.
Niestety wykrywalność Panda Cloud Antivirus nie stoi na najwyższym poziomie. Antywirus zidentyfikował zaledwie 66% zagrożeń oferowanych przez naszą paczkę wirusów. Na tle najlepszych konkurencyjnych rozwiązań wynik ten prezentuje się słabiutko. Wykrywalność to jednak nie jedyna wada tego programu antywirusowego. Szybkość skanowania też pozostawia sporo do życzenia. By przeskanować 7 GB danych Panda Cloud Antivirus potrzebowała 85 minut. Wydawało nam się, że ciężko będzie pobić taki wynik, ale znalazł się odpowiedni zawodnik ;) Panda Cloud Antivirus to ogólnie dobry produkt, który po dopieszczeniu mógłby rywalizować z najlepszymi programami antywirusowymi. Niestety, ale podium nie będzie. Oklasków tym bardziej ;)
Czas skanowania
[break] PC Tools AntiVirus Free Edition PRODUCENT: PC Tools NUMER WERSJI: 8.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/PC-Tools-AntiVirus,Program,Windows,12687.html">PC Tools AntiVirus Free Edition to program antywirusowy, który na przestrzeni ostatnich dwóch lat zamienił się z brzydkiego kaczątka w solidnie działający program. Aplikacja po przejęciu przez firmę Symantec została doprowadzona do pełnej użyteczności. Darmowy antywirus PC Tools AntiVirus Free Edition 8 działa stabilnie, wykorzystuje niewiele zasobów systemowych i przede wszystkim oferuje wykrywalność zagrożeń na przyzwoitym poziomie.
Nasi wojownicy przysporzyli jednak trochę problemów aplikacji firmy PC Tools. W przypadku przygotowanych przez nas komponentów W32 i Robaków PC Tools AntiVirus wykazał sporo false positivów. Oznacza to, że program wykrył zagrożenia, których w rzeczywistości nie było. Robaki okazały się sporym wyzwaniem. PC Tools AntiVirus Free Edition w 4319 plikach wykrył aż 4210 zagrożeń. Nie byłoby w tym zupełnie nic dziwnego gdyby nie fakt, że wirusów było tam równo 2485. Nie wykluczone, że PC Tools AntiVirus ma skłonności do powielania wykrytych zagrożeń ;) Widocznie rola pasożyta i obrońcy w tym wypadku się odwróciła :P PC Tools AntiVirus 8 to mimo wszystko program, który jest godny polecenia. Autorzy poprawili nie tylko poziom wykrywalności zagrożeń, ale również szybkość skanowania przy zachowaniu stosunkowo niewielkiego zapotrzebowania na zasoby systemowe.
Czas skanowania
[break] Microsoft Security Essentials PRODUCENT: Microsoft Corporation NUMER WERSJI: 1.0 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: polska href="http://www.dobreprogramy.pl/Microsoft-Security-Essentials,Program,Windows,14628.html">Czy Pani Joanna Orleańska powinna być dumna z tego, że promuje darmowe oprogramowanie antywirusowe Microsoftu? Niekoniecznie. Firma z Redmond udowodniła nam wielokrotnie, że potrafi stworzyć produkt bardzo dobry. Trudno jednak zaliczyć Microsoft Security Essentials do najbardziej udanych produktów tej korporacji.
Nasze testy wskazują, ze skuteczność MSE jest mizerna, a wydajność wprost fatalna - skanowanie 7 GB plików ciągnęło się w nieskończoność. Niewątpliwie długa droga przed Microsoftem jeśli zamierza doprowadzić swój program do czołówki bezpłatnych antywirusów. W żadnym teście aplikacja nie wypadła dobrze. Ma MSE dwie zalety: przyjazny interfejs oraz licencję umożliwiającą wykorzystanie w małych przedsiębiorstwach. To jednak za mało. Na tle konkurentów MSE niespodziewanie wypada źle.
Czas skanowania
[break] ZenOK PRODUCENT: ZenOK NUMER WERSJI: 2010 1.0.6 BAZA WIRUSÓW: 2010.11.05 WERSJA JĘZYKOWA: angielska href="http://www.dobreprogramy.pl/ZenOK,Program,Windows,20122.html">ZenOK to stosunkowo młody program antywirusowy, któremu daliśmy szanse debiutu w naszym teście darmowych programów antywirusowych na rok 2011. Niestety, ale w tej chwili największym atutem antywirusa jest jego licencja, która pozwala wykorzystywać program zarówno do celów domowych jak i komercyjnych. ZenOK nie jest jednak ani najszybszym, ani najmniej zasobożernym, ani najskuteczniejszym programem antywirusowym przetestowanym przez nas.
Producent programu sugeruje, że bazy wirusów oferowanych przez darmowe programy antywirusowe nie są tak często aktualizowane jak w przypadku płatnych aplikacji. Co za tym idzie... są mniej skuteczne. ZenOK miałby tej torii zaprzeczyć. Nam trudno się nie zgodzić z producentem, który najwidoczniej swoje teorie przedstawił na podstawie własnego doświadczenia ;) ZenOK stanął, ale nie na wysokości zadania, a po przeciwnej stronie plutonu egzekucyjnego czekającego na komendę do rozstrzelania. Podczas testu ZenOK był w stanie podołać tylko 32% zagrożeń, które przed nim stawiliśmy. Jak łatwo można się domyślić wynik ten nie jest zbyt imponujący. No, ale jak ktoś lubi trochę więcej adrenalinki to dlaczego by i nie skorzystać z usług ZenOK ;) Wnioski jakie się nam nasuwają są dosyć proste: ZenOK nie jest OK. Jeśli producent programu chce by ZenOK był kiedyś aplikacją godną polecenia, to musi włożyć jeszcze sporo czasu i pracy by do takiego stanu doprowadzić. Nam pozostaje mieć nadzieje, że kiedyś tak się stanie.
Czas skanowania
[break] Podsumowanie klasyfikacja końcowa Nadszedł czas na podsumowanie. Jednoznaczne sklasyfikowanie programów proste nie jest, nie ma rozwiązań idealnych, a i te które zwykle zawodziły, jakieś atuty posiadały. Liderzy jednak się wyłonili. Najskuteczniejszy okazał się Avast i to jemu postanowiliśmy przyznać zwycięstwo, wszak skuteczna ochrona to najważniejsza cecha programu antywirusowego. Avast poradził sobie z naszymi próbkami najlepiej, a do tego skanował najszybciej, był tuż za liderem w zakresie wykorzystania procesora. Mimo wszystko nawet zwycięzca nie jest bez skazy - tak jak wykazał również zeszłoroczny test dręczy go jedna przypadłość - "nadgorliwość" tzn. czasami identyfikuje zagrożenie również w zdrowych plikach. Korzystając z Avasta trzeba się więc liczyć z możliwością pojawiania się tak zwanych "false positive".
Trudniej było wytypować pozostałe miejsca na podium ponieważ dobre wyniki osiągnęły jeszcze cztery programy. Drugą pozycję postanowiliśmy przyznać Comodo. Wysoka skuteczność, szybki, ponadto za wisienkę na torcie uznać można licencję - można go wykorzystywać w firmach. Ostatni stopień podium przypadł AVG. Cechuje go wysoka skuteczność i szybkość skanowania. Nie jest on jednak pozbawiony słabości - bardzo duże obciążenie procesora podczas skanowania oraz denerwujące autoreklamy są niewątpliwym minusem tego rozwiązania.
Poza trójką zwycięzców warto zwrócić uwagę na nieodbiegające znacząco, również godne polecenia programy: Avira - skuteczny jednak nie najlepszy czas skanowania oraz denerwujące autoreklamy oraz PC Tools AntiVirus Free Edition, który uczynił spore postępy pod okiem Symanteca - skuteczny i dość szybki, bez większej wpadki w klasyfikacjach cząstkowych. Niewątpliwym przegranym testu okazał się niespodziewanie Microsoft Security Essentials - fatalna skuteczność i niemal dyskwalifikujący czas skanowania usytuowany produkt Microsoftu na ostatniej pozycji. Na plus można zaznaczyć MSE możliwość wykorzystania w niewielkich firmach (do 10 stanowisk). Na zakończenie musimy zaznaczyć, ze testy skuteczności nigdy nie są w 100% miarodajne by definitywnie ocenić skuteczność aplikacji, być może w przypadku innej konfiguracji bazy próbek zagrożeń wyniki nieco odbiegałyby od tych, które poszczególne programy antywirusowe uzyskały. Nie mniej jednak na pewno mogą być wskazówka i pomocą w wybraniu optymalnego rozwiązania dla własnych potrzeb.