Atari część VII – Atari XL

W 1981 roku komputery Atari 400/800 stawały się coraz bardziej popularne, choć zarząd Atari podejmował rozmaite działania raczej ograniczające ową popularność. Mimo pierwotnych założeń typujących Atari 400/800 jako komputere domowy, Atari ciągle postrzegane było bardziej jako rozbudowana konsola z funkcjami komputera, niż jako poważny komputer. Najprawdopodobniej właśnie pod koniec 1981 roku zarząd Atari postanowił rozpocząć prace nad kolejnym modelem komputera Atari. Podobnie jak miało to miejsce dotychczas, postanowiono rozpocząć projekt dwóch modeli Atari - tańszej wersji, zastępującej Atari 400 oraz droższego modelu, będącego następcą Atari 800.

Atari 600 projekt "Sweet 8"

Opracowanie Atari 600, który miał zastąpić model 400, zlecono Stevowi Mayerowi i Greggowi Squiresowi, jednemu z byłych pracowników Cyan Engineering, które opracowało konsolę Atari VCS. Steve Mayer prowadził wówczas laboratorium badawcze Atari w Nowym Jorku - LIZ NY. Jak wynikało z założeń firmy, nowy model komputera miał bazować na modelu 400 lecz planowano wprowadzenie zmian usprawniających pracę komputera i ułatwiających jego produkcję. Mayer powziął dosyć śmiałe założenie by ulepszona wersja Atari 400 posiadała już możliwości bardziej zbliżone do ówczesnej mu konkurencji (Apple II, Commodore VIC‑20, TRS‑80), a więc pracę w sieci lub wbudowany modem. Komputer miał także posiadać możliwość uruchamiania gier z kartridży przeznaczonych na konsolę Atari VCS(2600). Zapewnienie możliwości pracy w sieci zdaniem Mayera sprawiłoby, że byłby bardziej atrakcyjny dla użytkowników, którzy nie chcieli go traktować tylko jako maszynki do gier. Możliwość łączenia komputerów w jedną sieć mogło sprawić, że byłaby to ciekawa oferta dla placówek edukacyjnych i Atari mogłoby spróbować powalczyć o rynek edukacyjny zdominowany przez Apple II.

Komputer wzorem Sinclair ZX‑81 miał być też wyposażony w 50 pinową magistralę umożliwiającą podłączenie do niego rozmaitych urządzeń zewnętrznych lub wręcz jego rozbudowę. W Atari 600 miała znaleźć się nowa wersja pamięci ROM o pojemności 16 KB, która miała także zawierać wbudowany interpreter języka BASIC oraz niezbędne programy ładujące.

Po ukończeniu prac nad płytą komputera, projekt został zakończony i w marcu 1982 roku nakazano przekazanie dokumentacji oraz prototypów do laboratorium Atari w Sunnyville. Nie wiadomo ile egzemplarzy próbnych powstało, jednak jeden egzemplarz Atari 600 znajduje się w prywatnych rękach kolekcjonerskich, ale można uruchomić go tylko w trybie testowym.

Komputer zbudowano w oparciu o procesor MOS 6502C taktowany 1.7 MHz i wyposażono w 16 KB pamięci RAM przylutowanej do płyty głównej. Pozostałe układy odpowiedzialne za generowanie grafiki i dźwięku były analogiczne jak w Atari 400/800.

Warto zwrócić uwagę, że prototypy posiadały już nowe, brązowe obudowy różniące się formą od tych, jakie były znane z modeli Atari 400 i Atari 800. Obudowę zaprojektowano w Atari Industrial Design Group, a prace nad projektem prowadził Regan Cheng oraz Roy Nishi. Konieczność zaprojektowania nowej obudowy była podyktowana nie tylko walorami estetycznymi, ale w zdecydowanie większym stopniu aspektami technicznymi i ekonomicznymi. Amerykańska Federalna Komisja Łączności (FCC) wprowadziła system klasyfikujący produkty elektroniczne pod kątem generowanej przez nie emisji radiowej. Zgodnie z nowym systemem ocen, urządzenia przeznaczone do użytku domowego i biurowego musiały spełniać przynajmniej normę "B", a komputery Atari 400 i 800 ze względu na swoje obudowy nie spełniały już tych wymagań. Tym samym postanowiono zaprojektować obudowę komputera od nowa i przy okazji ją uprościć, dzięki czemu zmniejszyłby się także koszt jej produkcji.

Projekt Sweet 16

Laboratorium w Sunnyville rozpoczęło "Projekt Sweet 16". Zakładał on budowę budżetowego komputera domowego będącego następcą modelu 800. Nowy komputer miał być wstecznie zgodny z Atari 400/800, mieć mniejsze rozmiary i być tańszy w produkcji. Jak wynika z dokumentacji projektu, komputer miał być elegancki i funkcjonalny dla użytkowników pragnących go wykorzystywać do celów rozrywkowych, edukacyjnych, informacyjnych, biznesowych i transakcyjnych oraz do zadań naukowych i badawczych. Komputer miał mieć możliwości graficzne i dźwiękowe nie gorsze niż Atari 800 i mieć możliwość współpracy z szeroką gamą urządzeń peryferyjnych, w tym także tych, które można by niezależnie programować oraz mieć możliwość pracy w sieci lub łączenia się przy użyciu modemu.

Z założeń wynika także, że miał mieć on lepszą i bardziej wygodną klawiaturę niż Atari 800, programowalne klawisze funkcyjne, przynajmniej jeden slot na kartridże oraz dwa porty na kontrolery. Wszystkie układy elektroniczne miały znaleźć się na jednej płycie elektronicznej co miało sprawić, że komputer będzie mniej awaryjny i tańszy w produkcji.

Projekt nowego komputera otrzymał roboczą nazwę Atari 1000 i miał mieć 16 KB pamięci RAM. Równocześnie do modelu 1000 Atari rozwijało drugi model - Atari 1000X. oznaczany w dokumentach źródłowych jako jako "Sister Project" lub Z800, który miał mieć 64 KB pamięci RAM. Atari 1000X miał mieć budowę modułową i większe możliwości rozbudowy. Komputer miał mieć możliwość podpinania urządzeń zewnętrznych poprzez 50‑pinową magistralę obsługującej urządzenia zewnętrzne bez konieczności instalowania ich sterowników. Choć obydwa komputery miały bazować na tej samej płycie postanowiono, by uniemożliwić rozbudowę Atari 1000 do modelu 1000X.

Obydwa komputery miały pracować w oparciu o procesor MOS 6502C, układ ANTIC oraz układ GTIA (obydwa służyły do generowania obrazu) oraz układ POKEY (generator dźwięku).

Komputer miał zostać wyposażony w 16 KB pamięci ROM zawierającą interpreter języka Atari Basic. Pamięć ROM miała składać się z dwóch układów po 8 KB. Jedna montowana na stałe miała zawierać procedury startowe i system operacyjny komputera, natomiast druga miała zawierać interpreter Atari Basic i mogłaby być w przyszłości wymieniana. Do celów testowych, używano pamięci ROM pochodzącej z modelu Atari 800.

Na początku 1982 roku postanowiono zrezygnować z modułowego projektu Atari 1000X i rozwijać komputer Atari 1000 jako dwa bliźniacze projekty Atari 1200 i Atari 1200X. Obydwa komputery miały być konstrukcjami zamkniętymi (tak jak Atari 1000) i miały różnić się tylko i wyłącznie ilością pamięci RAM - 16 KB i 64 KB. Model z 64 KB miał dodatkowo na obudowie posiadać diody sygnalizujące tryb pracy komputera.

Pierwsze zapiski dotyczące modelu Atari 1200 "Elizabeth" pochodzą z 26 marca 1982 roku. Jak wynika z zachowanego harmonogramu prac badawczych, wykonano łącznie 9 lub 8 wersji prototypowych Atari 1200 i ostatnia wersja pochodząca z 13 maja 1982 roku została przyjęta od strony elektronicznej, a zespół rozpoczął prace nad oprogramowaniem komputera.

Powstało kilka prototypów płyty głównej komputera, różniących się pomiędzy sobą rozmieszczeniem układów elektronicznych lub ich rodzajem. Niektóre wzory płyt ciągle posiadały 50‑pinową magistralę, a nawet port LPT.

W dniu 13 grudnia 1982 roku komputer zaprezentowano podczas konferencji prasowej w Nowym Jorku, poprzedzającej otwarcie targów elektroniku użytkowej CES. Zapowiedziano, że komputer trafi do sprzedaży detalicznej w marcu 1983 roku. Tuż przed konferencją postanowiono zmienić nazwę komputera na Atari 1200XL. Ostatecznie model Atari 1200XL od pierwotnie stworzonego Atari 1200 różnił się tylko drobnymi zmianami kosmetycznymi na płycie głównej. Najpoważniejszą zmiana był brak interpretera BASIC w pamięci ROM jak pierwotnie planowano. Wzorem Atari 400/800 zdecydowano, że BASIC będzie umieszczony na kartridżu.

Atari 1200XL

Zgodnie z zapowiedzią, komputer trafił do sprzedaży w marcu 1983 roku. Po jego prezentacji podczas konferencji poprzedzającej targi CES, wzbudził on wielkie zainteresowanie. Komputery Atari posiadały już bardzo dobrą opinie, a model 1200XL prezentował się naprawdę okazale. Tym co jednak bardzo zastanawiało dziennikarzy i potencjalnych nabywców, była cena komputera. Prasa spekulowała, że komputer nie powinien kosztować więcej niż 500 USD. Przemawiało za tym także obniżenie ceny Atari 800 do 450 USD. Tuż przed rynkową premierą zaczęło pojawiać się wiele bardzo pozytywnych opinii o nowym komputerze Atari.

Rzeczywistość nie okazała się jednak tak różowa jak życzyliby sobie klienci i prasa. Komputer pojawił się w sklepach w cenie 899,99 USD i uwzględniając fakt, że niewiele różnił się od o wiele tańszego i ciągle dostępnego Atari 800, jego zakup był pozbawiony większego sensu, co szybko zauważyła nawet przychylna dotychczas prasa. Gazety wręcz zachęcały do odłożenia zakupu Atari 1200XL udowadniając, że dla przeciętnego użytkownika różnica w działaniu komputera jest wręcz niezauważalna.

Klienci pragnący kupić komputer rzeczywiście częściej wybierali Atari 800 i nieoficjalnie się mówi, że nic nie napędziło sprzedaży tego komputera jak premiera Atari 1200XL. Sam komputer nie był pozbawiony wad, co szybko odkryli użytkownicy. Posiadał liczne błędy w pamięci ROM i nie zawsze był w pełni zgodny z Atari 800 jak obiecywał producent. Problemy z pamięcią ROM sprawiły, że sprzedaż Atari 1200XL zaczęła szybko spadać. Posiadacze 1200XL w późniejszym okresie wymieniali ROM komputera na ten, pochodzący z Atari 800XL.

W związku ze znikomym zainteresowaniem komputerem, jego produkcję zakończono już w czerwcu 1983 roku. Oficjalnie sprzedawany był tylko w wersji przystosowanej do standardu telewizyjnego obowiązującego wówczas w USA - NTSC i nie trafił na rynek europejski. Jednakże Atari było bardzo zainteresowane rynkami byłych krajów socjalistycznych i model ten trafił między innymi do Polski, gdzie sprzedawano go przez bardzo krótki okres czasu w sklepach Pewex.

Atari 1200XL, legenda

Można się zastanawiać, gdzie firma Atari popełniła błąd podczas całego procesu związanego z tworzeniem komputera. Oczywiście wnioski nasuwają się same. Pierwotne, rozbudowane założenia Atari 600/1000/1000X zostały w znacznej mierze porzucone i powstał "odgrzany kotlet" w postaci koncepcji włożenia wnętrza Atari 800 do nowej obudowy. Należy jednak pamiętać, że pierwotne założenia komputera tworzono, gdy nikt nie widział jeszcze nadchodzącego kryzysu firmy w latach 1982/1983 i to właśnie kondycja finansowa firmy zmusiła projektantów do stopniowej redukcji swoich pomysłów. Czy Atari 1200XL było złym komputerem ? Wydaje się że nie. Oferował całkiem przyzwoite możliwości graficzne i dźwiękowe, a dzięki nowej, wygodnej klawiaturze zdawał się być całkiem niezłą maszyną biurową. Wygląd komputera także ujmował i przyznam, że nadal wygląda on ciekawie. Problemem okazała się cena. Komputer przeprojektowano zgodnie z ideą obniżenia kosztów, tymczasem efekt końcowy był zdecydowanie droższy niż pierwowzór. W połączeniu z niedopracowanym systemem i zastojem technologicznym, ciężko było liczyć na sukces.

Jednakże w Atari 1200XL pojawiło się kilka ciekawych rozwiązań. Porty kontrolerów, umieszczone pod kątem ułatwiającym do nich dostęp to rzecz chyba rzadko spotykana. Atari 1200XL jako pierwszy komputer Atari i zapewne jako jeden z nielicznych, posiadał wbudowane w pamięć ROM demo, służące do testowania komputera - sławny Self Test napisany przez Michaela Coulburna i umożliwiający sprawdzenie działania układów graficznych, dźwiękowego, pamięci i klawiatury.

Mimo niezbyt błyskotliwej kariery, komputer ten zyskał wielu sympatyków, którzy opracowali wiele sposobów na jego ulepszenie. Pierwszym, najczęściej spotykanym, była wymiana pamięci ROM na tą pochodzącą z późniejszego modelu Atari 800XL. Kolejną, często spotykaną modyfikacją było dorabianie portu monitora. Port taki występował w Atari 800 i z niewiadomych przyczyn został usunięty z 1400XL, jednak na jego płycie było przygotowane wyjście na taki port.

Z bardziej zaawansowanych modyfikacji, ciekawym jest zastąpienie pamięci ROM modułem APE Warp + 32‑OS zawierający alternatywny system operacyjny komputera, posiadający szybsze procedury obsługi urządzeń wejścia/wyjścia, szybszą i bardziej rozbudowaną wersję interpretera BASIC oraz umożliwia wykorzystanie większej ilości pamięci RAM. Równie ciekawym jest kartridż z portami USB lub złączem IDE.

Innym sposobem na usprawnienie komputera była wymiana pamieci RAM i po użyciu APE Warp + 32‑OS komputer mógł obsłużyć 256 lub 512 KB RAM, a nawet pamięć 1 MB.

Bardzo ciekawym rozwiązaniem jest akcelerator procesora 7,16 MHz. Układ ten, posiadający własną pamięć RAM i procesor montowano w miejsce oryginalnego MOS 6502C. Miał on możliwość wczytania całej pamięci ROM do pamięci RAM na akceleratorze podczas uruchamiania komputera co w bardzo widoczny sposób przyspieszało pracę całego komputera, jednocześnie zapewniając zgodność z oprogramowaniem przeznaczonym na Atari 1400XL.

Kolejnym ulepszeniem które mnie zainteresowało, jest zastąpienie układu generującego dźwięk - POKEY, niewielką płytką zawierająca dwa układy POKEY i umożliwiającą uzyskaniem dźwięku stereo.

Obecnie zakup Atari 1200XL nie jest wielkim problemem (pod warunkiem, że kupujemy w USA). Ceny nawet za bardzo bogate zestawy sporadycznie osiągają kwotę 300 USD.

Na dalszy ciąg historii firmy Atari zapraszam za tydzień...