200. urodziny Pierwszej Programistki? Odczarowana historia Ady Lovelace
Ada Lovelace – postać kultowa, w niektórych kręgach uważanaza wizjonerkę, a przy tym patronkę tych wszystkich inicjatyw, któremają zapędzić kobiety do zajmowania się naukami ścisłymi iinżynierią. W tym tygodniu świętowaliśmy 200. rocznicę urodzincórki Lorda Byrona, uważanej za pierwszą programistkę na świecie,a serwisy IT na całym świecie rozpisywały się o tym, jak tawybitna matematyczka jako pierwsza ujrzała przyszłość komputerów,dostrzegając, że maszyny obliczeniowe mogą przetwarzać nie tylkoliczby, ale i symbole. Anglojęzyczne media wspominają dziśpraktycznie tylko o tym – i tak się utrwala w zbiorowej pamięciludzkości, że to właśnie pani Lovelace była tą pierwszą, któranapisała program komputerowy, którym był schemat wyliczaniakolejnych liczb Bernoulliego za pomocą Maszyny Analitycznej CharlesaBabbage'a. Rzeczywistość mogła być jednak znacznie dziwniejsza, azarazem mniej barwna, niż się przyjęło uważać. Choć o tym sięnie mówi, wiele wskazuje na to, że samozwańcza prorokini byłagłośną megalomanką, której płeć (i urodę) konstruktor Maszyny Różnicowej wykorzystał, byrozpropagować swoje dzieło.
Oficjalną biografię Ady Lovelace można czytać niemal jakhagiografię – tym bardziej, że kończy się męczeńską śmierciąkobiety w wyniku choroby nowotworowej i błędów lekarzy. Jedyneślubne dziecko Lorda Byrona nigdy nie poznało swojego ojca –rodzice rozstali się miesiąc po jej narodzinach, słynny poetaopuścił Anglię na dobre. Mała Ada została przy matce, AnnieIsabeli Noel-Byron, brytyjskiej arystokratce, która jak mówiąbiografowie, zdominowała jej życie na wiele lat. I tak naprawdę otych latach młodości nie wiadomo zbyt wiele, poza tym, że w wieku17 lat poznała matematyka Charlesa Babbage'a, który szybko stałsię jej przyjacielem i mentorem. Nic w tym zaskakującego, nawet jakna tamte czasy, jako kobieta z wyższych sfer, córka dobrej rodziny,dysponowała zasobami finansowymi i koneksjami społecznymi, którepozwoliły jej uzyskać solidne wykształcenie, w tym w dziedziniematematyki.
To właśnie dzięki bliższemu związaniu się z Babbagem, AdaLovelace mogła przestudiować jego mechaniczny kalkulator, zwanyMaszyną Różnicową, jak również plany drugiej, bardziejrozbudowanej konstrukcji – Maszyny Analitycznej. Gdy otrzymałazadanie przetłumaczenia z francuskiego na angielski artykułuwłoskiego matematyka Luigi Menabrei, poświęconego maszynieBabbage'a, dodała do niego wiele swoich uwag. Wspomniała w nich,jak maszyna taka może przetwarzać liczby kodujące litery i innesymbole, oraz jak można zaimplementować powtarzające sięsekwencje poleceń – pętle logiczne. Tłumaczenie to, wraz zuwagami tłumaczki, pojawiło się w 1843 roku w prestiżowymperiodyku naukowym, jako artykułpt. *A Sketch of the Analytical Engine *ijak sami możecie zauważyć, ma wartość przede wszystkim za sprawątych dodanych uwag, zawierających m.in. coś, co można uznać zapierwszy program komputerowy.
Na tle osiągnięć naukowychrównie widowiskowo wyglądało życie prywatne Ady Lovelace.Wychodząc za mąż w wieku 20 lat za barona Williama Kinga, byłanie tylko matką trójki dzieci, ale też skandalistką, mającąpodejrzane jak na tamte czasy relacje z wieloma mężczyznami. Niebyło to szczęśliwe małżeństwo, i tylko za sprawą starańtowarzystwa i rodziny udawało się ukrywać kolejne przygody.Problemem okazał się też hazard – Ada, próbując tworzyćmatematyczne modele gier, mające zagwarantować wygrane, skończyłaz ogromnymi długami. Do tego wreszcie doszła choroba, jej zdrowiepodupadło po drugiej ciąży, a potem przyszło zainteresowanieopium, łatwo wówczas dostępne nie tylko dla chorych.
Ci wszyscy bliscy jejintelektualnie mężczyźni z uznaniem o pracach Ady się wyrażali.Pochwały słynnego matematyka de Morgana (notabene jednego z jejosobistych nauczycieli) są co prawda cierpkiej natury, ale samCharles Babbage mówił o niej jako o czarodziejce, którarzuciła magiczne zaklęcie na najbardziej abstrakcyjną z Nauk ichwyciła ją z siłą, którą niewiele męskich intelektów mogłobywywrzeć. Docenił ją teżwielki fizyk Michael Faraday, a już w następnym stuleciu, samojciec informatyki, Alan Turing, przyznał, że to jej notatki oMaszynie Analitycznej zainspirowały go do pracy nad komputerami.Śmierć naszej bohaterki, w wieku zaledwie 36 lat, nie można więcokreślić inaczej jak tylko niepowetowanej straty dla nauki – aleczy na pewno?
Sama Ada Lovelace nie miaławątpliwości co do swoich osiągnięć. Utrzymywała, że jestprorokinią w tym świecie – i zrozumienie tego sprawia, żepogrąża się w pokorze, strachu i drżeniu.Wątpliwości jednak miał australijski badacz historii informatyki,Allan Bromley, znany m.in. ze swoich prac nad mechanizmem zAntykithiry, uznawany za największego eksperta od MaszynyRóżnicowej. To on odkrył notatki brytyjskiego matematyka, łącznieokoło 6 tysięcy stron i ponad 300 rysunków. I to właśnie onrozprawił się z mitem Ady Lovelace jako pierwszej programistki naświecie. Zacytujmy fragment z jego znakomitej książki pt.Computing before Computers:
Ada Lovelace jest czasem określanajako pierwsza na świecie programistka, na podstawie jej przypisówdo artykułu Menabrei. Ten romantyczny wizerunek jest jednakpozbawiony podstaw. Wszystkie poza jednym z programówprzedstawionych w jej notatkach zostały opracowane przez CharlesaBabbage'a trzy do siedmiu lat wcześniej. Ten jeden pozostały zostałteż opracowany przez Babbage'a, specjalnie dla niej, ale odkryłaona w nim „błąd”. Nie tylko nie ma dowodów na to, że AdaLovelace kiedykolwiek stworzyła program dla Maszyny Analitycznej,ale też jej korespondencja z Babbagem wskazuje na to, że nie miaławiedzy, by coś takiego zrobić. Babbage celowo zatrudniałniezależne osoby, by przekazywały wiedzę o Maszynie Analitycznejszerszej publiczności, tak samo jak zrobił to dziesięć latwcześniej, kiedy zaangażował znanego popularyzatora nauk DionizosaLardnera, by przekazać przez niego do druku dokładny opis MaszynyRóżnicowej.
Opinię Bromleya podziela brytyjskihistoryk informatyki, Martin Campbell-Kelly, który wykazał, że towłaśnie Babbage zaproponował Adzie Lovelace wykorzystanie jakoprzykładu liczb Bernoulliego, wyjaśniając jej zarazem formułęich wyliczania. Co ciekawe, roli Ady jako pierwszej programistkibronią przede wszystkim inne kobiety, tak jakby chodziło tutaj ojakąś formę wojny płci. Do najzagorzalszych należą niemieckahistoryczka Anette Pohlke, kuratorka wystawyAm Anfang war Ada. Frauen in der Computergeschichte („Napoczątku była Ada. Kobiety w historii komputerów”), niemieckakulturoznawczyni Doreen Hartmann oraz ekspertka od historii technikikomputerowej Veronika Oechtering. Ich argumenty w tym wypadku odnosząsię do pewnych niejasności w korespondencji między Babbagem aLovelace, gdzie matematyk prosi ją o odesłanie pewnej tabeli zinstrukcjami – a przecież gdyby sam ją stworzył, nie musiałbyprosić o jej odesłanie, prawda?
Bez maszyny czasu pod ręką pewnie nieustalimy nigdy, kto faktycznie stworzył pierwszy program dlapierwszego komputera, jednak w obecnym klimacie politycznym wydajesię nie mieć to znaczenia. Ada Lovelace stała się ikoną dlawielu kobiet w branży informatycznej, a to oznacza, że dociekaniahistoryczne w tej kwestii muszą zejść na drugi plan. Publikacje wanglojęzycznych mediach (którymi inspirują się zwykle mediapolskie) tu nie pozostawiają wątpliwości – świętowaliśmy200. rocznicę urodzin Pierwszej Programistki, kobiety, której pasjai wizjonerstwo w dziedzinie matematyki i techniki stały siępotężnym symbolem dla współczesnych kobiet zajmujących siękomputerami.
