Witold Lipski — niezapomniany wizjoner polskiej informatyki

Wpis ten jest wspomnieniem Witolda Lipskiego, postaci wielce zasłużonej w dziedzinie polskiej informatyki i matematyki, która jednak nie jest szczególnie znana przeciętnemu zjadaczowi chleba. Lipski może nawet aspirować do miana jednego z największych kreatorów trzech niezwykle ważnych dziedzin nauki: kombinatoryki, teorii wyszukiwania informacji oraz geometrii obliczeniowej. Zważając na to, pasjonaci nauk ścisłych i programowania, których na pewno znajdziemy wśród czytelników dobrychprogramów, powinni zainteresować się jego osobą — a co za tym idzie, trzema jego kultowymi już książkami, które bez problemu można zdobyć na aukcjach internetowych.

Wczesne życie i okres kształcenia

Witold Lipski urodził się 13 lipca 1949 roku w Warszawie. Jego ojcem był znany ekonomista i polityk Witold B. Lipski, który dbał o to, żeby od najmłodszych lat nauka odgrywała znaczącą rolę w życiu syna. W związku z tym, Lipski całe swoje dzieciństwo i lata młodzieńcze poświęcał na rozwijanie swoich pasji naukowych. Zarówno w szkole podstawowej, jak i średniej, do której uczęszczał, należał do organizowanych tam kółek matematycznych, fizycznych, astronomicznych i chemicznych. W 1967 roku, będąc jeszcze w liceum, osiągnął niebagatelny sukces zostając laureatem XVIII ogólnopolskiej Olimpiady Matematycznej. To wydarzenie stało się dla niego przepustką na Studium Podstawowych Problemów Techniki przy Politechnice Warszawskiej. Tam należał do najlepszych studentów i w 1972 roku z wynikiem bardzo dobrym uzyskał stopień magistra inżyniera matematyki.

Lipski przez dwa następne lata był na studium doktoranckim tej uczelni i w międzyczasie przygotowywał się do napisania swojej pierwszej pracy doktorskiej pt. „Kombinatoryczne aspekty teorii wyszukiwania informacji”, którą obronił z wyróżnieniem w dniu 24 lutego 1975 roku przed Radą Naukową Centrum Obliczeniowego PAN. Natomiast cztery lata później ta sama rada już jako Instytut Podstaw Informatyki PAN, nadała mu stopnień doktora habilitowanego nauk matematycznych na podstawie rozprawy habilitacyjnej pt. „On semantic issues connected with incomplete information databases” (O zagadnieniach semantycznych związanych z bazami danych o niepełnej informacji). Lipski po tych wszystkich wyróżnieniach podjął pracę w Centrum Obliczeniowym Instytutu Podstaw Informatyki PAN.

Dokonania naukowe

Witold Lipski, podczas zaledwie dziesięcioletniej kariery naukowej, stworzył imponujący dorobek naukowy. Jego liczne prace naukowe, które tym dziedzinom poświęcił, zyskały światowy rozgłos. Niewątpliwie, najbardziej znaną pracą w dorobku Lipskiego była matematyczna teoria baz danych z niepełną informacją, której dał życie w rozprawie habilitacyjnej, a którą rozwijał w kolejnych swoich publikacjach. O tym, że Lipski był bardzo „płodnym” twórcą, najlepiej świadczy fakt, że w latach 1975-1985 spis jego publikacji naukowych obejmował około sześćdziesięciu pozycji. Aż trzydzieści z jego prac opublikowano w zbiorach artykułów w najpoważniejszych międzynarodowych czasopismach informatycznych tj. ACM Transactions on Database Systems (TODS), Information Systems, The Journal of the ACM (JACM), International Journal of Systems Science. Dodatkowo pozostałych dwadzieścia jeden prac Lipskiego ukazało się w materiałach znanych międzynarodowych konferencji naukowych, m.in. MFSC, ICALP, International Conference on Very Large Data Bases, IEEE Computer Society, ACM SIGMOD symposia.

Trylogia Lipskiego

Witold Lipski jest również autorem trzech książek wydanych w kraju:

Kombinatoryczne aspekty teorii wyszukiwania informacji (PWN 1975)

Kombinatoryka przeżywa swój wielki renesans. Związane jest to z coraz liczniejszymi jej zastosowaniami w takich dziedzinach jak: oszczędne planowanie doświadczeń, korygowanie błędów w przekazywaniu zakodowanych informacji oraz do innych działów techniki, gospodarki i matematyki. Wspomniana tu książka Lipskiego, dla wielu stanowi dzieło absolutne i pozycję obowiązkową, od której powinno się rozpocząć swoją przygodę w zgłębianiu zagadnienia zwanego kombinatoryką.

Kombinatoryka dla programistów (WNT 1982).

W tym podręczniku Lipski wprowadza czytelników w tajniki poszczególnych zagadnień z dziedziny kombinatoryki, algorytmów kombinatorycznych i teorii grafów. Autor skupia się na algorytmicznym podejściu do problemów kombinatorycznych, a każdemu przedstawionemu przykładowi towarzyszy obszerny algorytm i analiza złożoności obliczeniowej. Wszystkie algorytmy zamieszczone w książce to zwarte nieformalne wersje programów napisanych w Pascalu i w języku C++, przy czym te ostatnie są zebrane w oddzielnym Dodatku. Książka dedykowana jest programistom i studentom informatyki oraz pasjonatom zgłębiania wiedzy informatycznej, czy projektantom systemów informatycznych, a z racji tego, że każdy z rozdziałów zakończony jest zadaniami do rozwiązania, możliwa jest samodzielna praca z wiedzą zawartą w podręczniku i weryfikacja przeczytanych w nim informacji.

Analiza kombinatoryczna (napisana wspólnie z Wiktorem Markiem) (WNT 1986).

To dzieło zamykające trylogię Lipskiego. Podzielono je na cztery części: 1. Wprowadzenie do kombinatoryki 2. Algebra incydencji i twierdzenia inwersyjne w zbiorach częściowo uporządkowanych 3. Funkcje tworzące 4. Zagadnienia minimaksowe i systemy reprezentantów. Pozycja ta jest świetnym uzupełnieniem debiutu Lipskiego.

Wybitne osiągnięcia

Witold Lipski przyczynił się do rozwoju trzech poważnych kierunków badawczych: kombinatoryki, teorii wyszukiwania informacji oraz geometrii obliczeniowej. Jego niebagatelny wpływ na rozwój tych dziedzin naukowych spowodował, że był on częstym gościem najlepszych naukowych ośrodków zagranicznych, uczestnikiem, a także organizatorem międzynarodowych konferencji. Warto wspomnieć również o jego działalności poza granicami Polski, kiedy to w latach 1978–1979 przebywał w Uniwersytecie w Illinois, w którym wykładał. W owym czasie poznał wybitnego naukowca pochodzenia włoskiego Franco P. Preparatę, wraz z którym napisał wiele prac poświęconych geometrii obliczeniowej w zastosowaniu do projektowania układów wielkiej skali integracji (VLSI).

Lipski otrzymywał też zaproszenia na najbardziej elitarne konferencje naukowe, a także uczestniczył w przygotowaniach do prestiżowej konferencji International Conference on Foundations of Data Organization w Kyoto, jako przewodniczący komitetu programowego.

W 1980 roku został współpracownikiem badawczym znanego profesora MIT — Christosa Papadimitriou, który tak go wspomina po latach: Najbardziej zapadł mi w pamięć jego zaraźliwy optymizm, niezwykłe poczucie humoru oraz swoista odwaga, z którą zagłębiał się w nowy, matematyczny problem, niezależnie od obszaru jakiego ów problem dotyczył, drążył temat tak długo, jak tylko wydawał się mu on interesujący. Było dla mnie niekłamaną przyjemnością przebywać w jego towarzystwie. Stanowił dla mnie prawdziwą inspirację, podczas naszej krótkiej niestety znajomości. 

Na początku lat 80. wielkie znaczenie dla współczesnej matematyki i informatyki miała współpraca Lipskiego z Tomaszem Imielińskim. Ich wczesne badania na temat problemów reprezentacji niepełnej informacji w relacyjnych bazach danych, dały początek fundamentalnym badaniom, później znanym jako Algebry Imielińskiego-Lipskiego. Byli oni też pierwszymi, którzy rozpoznali związek między modelem relacyjnym Codda i cylindrycznymi algebrami Tarskiego. Odkrycie to zyskało spory aplauz w 1982 r. na Symposium PODS, a oryginalne wyniki w 1984 r. zostały opublikowane w czasopiśmie naukowym JACM.

Żeby w pełni uzmysłowić czytelnikom, jak dużą estymą cieszą się współpraca Lipskiego z Imielińskim wśród zagranicznych sław nauk informatyczno-matematycznych, wypada przytoczyć jedno wydarzenie mające miejsce podczas wręczania prestiżowej nagrody Test of Time Award na konferencji PODS 2008 w Vancouver. Laureat nagrody, słynny Serge Abiteboul – guru zarządzania danymi, teorii baz danych […] – zakończył swoje wystąpienie takim oto słowami:

Pasje i przedwczesna śmierć

Myliłby się ten, kto stwierdziłby, że Witold Lipski żył tylko i wyłącznie nauką. Co to to nie! Lipski był człowiekiem wielu pasji, które na równi pochłaniały go bez reszty. Już od najmłodszych lat wielce pasjonowała go muzyka. Bardzo dobrze grał na fortepianie, gitarze, akordeonie i saksofonie, a wszystko to dzięki swojemu słuchowi absolutnemu. Lipski był przy tym zaprawionym melomanem uwielbiającym symfonie Gustawa Mahlera, koneserem jazzu, a także zapalonym radioamatorem — radiostacja SP5 BIL, której nadajnik sam skonstruował, była znana w najdalszych zakątkach naszego globu.

Jednakże, z tych wszystkich wymienionych wyżej pasji, Witold Lipski nade wszystko uwielbiał ruch na świeżym powietrzu, a uprawianie sportu stanowiło dla niego swoistą „przeciwwagę” dla siedzącej pracy naukowca. Wychodziło mu to nad wyraz dobrze i podczas studiów zdobył sporą kolekcję medali, pochodzących z przeróżnych zawodów lekkoatletycznych. Mieszkając już we Francji, w latach 80‑tych Lipski był bez reszty pochłonięty bieganiem. Stało się ono dla niego „orężem” w walce z bezlitośnie rozwijającą się chorobą nowotworową. Wtedy, nadludzkim wysiłkiem zdobył dwa medale w prestiżowych biegach ulicznych: „Paris Versailles 1983” oraz „Les 20 kilometres de Paris 1984”.

Lipski pod koniec życia oddał się sztuce i w jego ostatnim mieszkaniu w Paryżu, znaleziono stosy szkiców i rysunków (pasteli), które wyszły spod jego ręki. Tak więc Witold Lipski w ostatnich latach życia, będąc świadomym swojej śmiertelnej choroby, wspiął się na wyżyny swych możliwości i oprócz wzmożonej aktywności naukowej, wyczynowo uprawiał sport, tworzył sztukę i oddawał się swoim pajsom. Niewątpliwie jego duch walki i pokonywanie kolejnych wyzwań sprawiły, że nie poddał się chorobie. Cele i pasje na pewno podarowały mu to kilka cennych lat życia. Lipski do samego końca był w szczytowej formie intelektualnej i twórczej. Niestety, jednak przegrał w nierównej walce ze śmiercią i zmarł w wieku zaledwie 35 lat.

Nagroda im. Witolda Lipskiego

O skali dokonań Lipskiego najlepiej świadczy fakt, że polscy najzdolniejsi naukowcy-informatycy, mogący pochwalić się dorobkiem naukowym w zakresie informatyki i jej zastosowań, co roku mają szansę na zwycięstwo w Konkursie o Nagrodę im. Witolda Lipskiego. Jej celem jest promowanie osiągnięć polskiej informatyki poprzez nagradzanie wybitnych młodych polskich naukowców z tej dziedziny. Podstawowym kryterium oceny i wyboru laureata Nagrody będzie udokumentowany publikacjami dorobek naukowy kandydatów.

Lista laureatów przedstawia się następująco:

2005 - Piotr Sankowski; 2006 - Marcin Bieńkowski i Mikołaj Bojańczyk; 2007 - Łukasz Kowalik; 2008 - Dariusz Dereniowski i Marek Klonowski; 2009 - Adrian Kosowski i Filip Murlak; 2010 - Jarosław Byrka; 2011- Paweł Parys; 2012 - Marek Cygan i Marcin Pilipczuk; 2013 - Paweł Gawrychowski; 2014 - Jakub Radoszewski; 2015 - Michał Pilipczuk; 2016 - Tomasz Gogacz i Michał Skrzypczak; 2017 - Jakub Nalepa; 2018 - Tomasz Kociumak, 2019 - Michał Włodarczyk; 2020 - Krzysztof Nowicki; 2021 - Karol Węgrzycki; 2022 - Michał Koziarski, Filip Mazowiecki i Mateusz Ostaszewski.

Niewątpliwie nagroda, której patronuje Witold Lipski, cieszy się sporym zainteresowaniem wśród studentów różnych polskich uczelni matematyczno-informatycznych. Trzeba wspomnieć, że i jej wartość jest niebagatelna — bo wynosi kikadziesiąt tysięcy złotych. W tym przypadku wartość liczbowa nagrody doskonale się przekłada na wielki potencjał intelektualny nagrodzonych, bo większość laureatów to światowej klasy naukowcy, programiści oraz informatycy. Co ciekawe, owa nagroda została przeniesiona od 2021 roku do Fundacji Kościuszkowskiej. Jej fundatorem jest zaś polski informatyk ze Stanów, który pozostaje na razie anonimowy.

Podsumowanie

Witolda Lipskiego pokusiłbym się nazwać Leonardem Da Vinci polskiej nauki. Zakres jego dokonań naukowych robi ogromne wrażenie, tym bardziej że dokonał ich w bardzo krótkim czasie. Do tego też dochodzi cały szereg talentów i pozanaukowych pasji, w których też miał spore osiągnięcia. Jego krótkie, ale owocne życie rodzi pytanie, co było by dalej? Imponujący dorobek, który po sobie pozostawił budzi, jak największy respekt, ale pozostawia też cień niedosytu i wiele pytań bez odpowiedzi.

P.S. Wprowadziłem pewne poprawki/uaktualnienia w tekście po konsultacji z Panią Celiną Imielińską, która jest w Kapitule Nagrody Lipskiego.

Bibliografia

Witold Lipski - ACM Digital Library

Witold Lipski - najbardziej znany polski informatyki

Witold Lipski - Wikipedia

Witold Lipski - zapomniany geniusz. "Boniek polskiej informatyki"

Nagroda im. Witolda Lipskiego dla utalentowanych informatyków